Haccın geçerli yani sahih olabilmesi için üç şartın bulunması gerekir. Bu şartlar;
a) Hac yapmak niyetiyle ihrama girmek,
b) Özel vakit,
c) Özel mekandır.
a) İHRAM
İhram sözlükte “haram etmek, kendini mahrum bırakmak” anlamına geldiği gibi, “tazim edilmesi gereken zamana veya mekana girmek ve bunlara saygı duymak” anlamına da gelir. İhram ilmihal dilinde hac veya umre yapmaya niyet eden kişinin, diğer zamanlarda mubah olan bazı fiil ve davranışları belirli bir süre boyunca yani hac veya umrenin rükünlerini tamamlayıncaya kadar kendi nefsine haram kılması anlamındadır. Namaza başlama tekbiri anlamına gelen tahrime ile ihram kelimeleri aynı kökten türemiş ve anlamları birbirine çok yakın iki kelime olduğu gibi, ait oldukları ibadetteki fonksiyonları da birbirine çok yakındır. Hatta ihram için mecazen’haccın başlama tekbiri’ demek mümkündür.
Normal zamanda helal olan bazı fiiller ihramlı için yasak hale gelir. Kılık-kıyafet, cinsel hayat ve avlanmak gibi hususlarla ilgili olmak üzere gruplandırılabilecek bu yasakların ihlali, yasağın çeşidine ve ihlal biçimine göre değişen cezaları gerektirir. Bu cezalar kurban kesmek, sadaka vermek, bedelini ödemek ve oruç tutmaktan ibarettir.
Bu yasaklar niyet ve telbiye anından itibaren başlar ki, zaten niyet ve telbiye ihramın rüknüdür. Bu bakımdan hac ve umreye niyet edip telbiye yapmaya “ihrama girmek”, ihrama giren kişiye “muhrim” (ihramlı) denir. İhram giymek ise hac törenlerinin ifası sırasında giyilmek üzere yün, pamuk veya ketenden hazırlanmış beyaz renkli giysiyi (ihramlık) giymek anlamındadır.
aa) İhramın Rükünleri
Hanefi mezhebinde ihramın, niyet ve telbiye olmak üzere iki rüknü vardır. Bunlardan birini terkeden kimse ihrama girmiş olmaz. Diğer üç mezhebe göre ise ihrama girmiş olmak için sadece niyet yeterlidir.
1. Niyet. Niyet hac veya umre yapmaya karar vermek ve hangisini yapacaksa onu belirlemekle olur. Niyeti dil ile ifade etmek de müstehaptır.
Bir kimse Kabe’yi ve civarındaki kutsal yerleri ziyaret maksadıyla ihrama girdiği esnada, hacca mı yoksa umreye mi yahut ikisine birden mi niyet ettiğini, kalbi ve dili ile tayin etmese bile Hanefiler’e göre bu kişinin ihramı sahih olur. Bu durumdaki bir kimsenin tavafa başlamadan önce yapacağı ibadetin hac mı yoksa umre mi olduğunu belirlemesi yeterlidir. Şayet bu belirlemeyi yapmadan tavafa başlayacak olursa umre için ihrama girmiş olur. Tavaf yapmadan doğruca Arafat’a çıkıp vakfe yapacak olursa bu ihramı hac için olur ve yaptığı hac da ifrad haccı olur.
Şafii mezhebinde ise bu durumda, hac ve umre ile ilgili menasikten herhangi birine, mesela tavafa başlamadan önce niyetteki belirsizliğin giderilmiş olması gerekir. Aksi halde yapılan törenler hac veya umre olarak değer kazanmaz. Çünkü bir ibadet ancak niyetle yapılabilir.
2. Telbiye. Telbiye ibadete başlama anını temsilen belli sözlerin söylenmesinden ibarettir. Telbiye namazdaki iftitah tekbiri mesabesindedir; bu bakımdan namazdaki tekbir ifadesi (Allahüekber) yerine bunda telbiye sözleri söylenir.
Telbiye; “Lebbeyk Allahümme lebbeyk. Lebbeyke la şerike leke lebbeyk. İnne’l-hamde ve’n-ni‘mete leke ve’l-mülke, la şerike lek” sözlerini söylemekten ibarettir (Anlamı: Davetine sözüm ve özümle geldim Allahım, emrin baş üstüne. Davetine sözüm ve özümle geldim ey ortaksız olan sen! Emrin baş üstüne. Hamd senin, nimet senin, mülk de senin. Yoktur senin ortağın).
Telbiyeyi ihrama girerken bir defa söylemek farz, zaman zaman yüksek sesle tekrarlamak ise sünnettir. Kadınlar gerek telbiye gerekse diğer dua, zikir ve tesbihlerde seslerini fazla yükseltmezler.
İhrama Girme Zamanı. Hac ayları girmeden hac menasikinden hiçbiri yapılamaz. Ancak Hanefi ve Malikiler’e göre, mekruh olmakla birlikte henüz hac ayları başlamadan ihrama girmek caizdir. Çünkü onlara göre ihram, haccın rüknü değil sıhhat şartıdır. Diğer ibadetlerde olduğu gibi şartın yerine getirilmesi için vaktin girmesi gerekmez.
Şafii mezhebinde ise ihram şart değil, rükün sayıldığı için hac aylarından önce, hac için ihrama girilemez. Hac aylarından önce ihrama girildiği takdirde, bu ihram umre ihramı olarak geçerli olur.
Umre yapmanın özel bir vakti olmadığından umre için her zaman ihrama girilebilir.
İhrama Girme Yerleri. Kur’an-ı Kerim’de Kabe’ye “el-beytü’l-haram” (el-Maide 5/2), onu çevreleyen mescide “el-mescidü’l-haram” (el-İsra 17/1) denildiği gibi, bu mescidin içinde bulunduğu Mekke şehri de “harem” (elKasas 28/57; el-Ankebut 29/67) yani “saygıya layık” sözüyle vasıflandırılmıştır. Saygı gösterilmesi gereken bu kutsal mekanları sırasıyla “Harem”, “Hil” ve “Afak” denilen, sınırları belirli ve özel fıkhi hükümleri olan bölgeler kuşatır. Böylece Kabe’nin etrafını iç içe kuşatan yerler, sırasıyla Harem, Hil ve Afak olarak, hükümleri farklı üç bölgeye ayrıldığı gibi hac veya umre yapan kimseler de bulundukları bölgelere göre Afaký, Hilli (veya Mikati) ve Mekki olmak üzere üç sınıfa ayrılır.
Harem Bölgesi. Mekke ile etrafında, bitkileri koparılmamak ve av hayvanlarına zarar verilmemek üzere belirli sınırlar içindeki emniyetli bölgedir. Bu bölgede oturanlara Mekki (Mekkeli) denir. Harem bölgelerinin sınırlarını Cibril’in rehberliğiyle Hz. İbrahim belirlemiş, sınırları gösteren işaretler daha sonra Hz. Peygamber tarafından yenilenmiştir. Bu sınırlar Kabe’ye eşit uzaklıkta değildir. En yakını, Mekke’ye 8 km. mesafede Medine istikametinde “Ten‘im”; en uzak olanları ise Taif yönünde “Ci‘rane” (Şi‘bü Al-i Abdullah) ve Cidde istikametinde Hudeybiye yakınlarında “Aşair”dir. Diğerleri ise, Irak yolu üzerinde “Seniyyetülcebel”, Yemen yolu üzerinde “Edatü Libn” (Hüseyniye) ve Arafat sınırında “Batn-ı Nemire”dir.
Mekkeliler hac için Harem bölgesi sınırları içinde; umre için ise Hil bölgesine çıkarak mesela Ten‘im veya Arafat gibi Harem bölgesi dışındaki bir yerde ihrama girerler. Hac ve umre yapıp ihramdan çıkmış olan Harem bölgesindeki Mekkeli olmayan kişiler (Afaký ve Mikati olanlar), umre yapıp ihramdan çıktıktan sonra, yeniden ihrama girmek istediklerinde, aynı hükme uyarlar. Onlar da hac için Harem bölgesinde, Umre için ise Harem bölgesi dışına çıkarak mesela Ten‘im veya Arafat gibi bir yere gidip ihrama girmek durumundadır.
Hil Bölgesi. Hil bölgesi, Harem bölgesi ile Mikat yerleri arasındaki yerlerdir. Bu bölgede ikamet edenlere Mikati veya Hilli denir. Hilli, Hil bölgesinde yaşayan kişi anlamındadır. Mikatiler gerek hac gerek umre için Harem bölgesine girmeden bulundukları Hil bölgesinde ihrama girerler.
Afak Bölgesi. Harem ve Hil bölgelerinin dışında kalan yerlere Afak denir. Hil bölgesi dışından doğrudan Mekke’ye veya Harem bölgesine gelenlerin ihramsız geçmemeleri gereken beş nokta, Hz. Peygamber tarafından belirlenmiştir. Bunlardan her birine “mikat”, bu noktaların sınırladığı ve Hil bölgesi dışında kalan yerlere de “Afak” ve bu yerlerde yaşayan insanlara da Afaký denir ki uzaklardan gelen anlamındadır.
Mekke’ye veya Harem bölgesine gelenlerin ihramsız geçmemeleri gereken bu beş yer şunlardır:
1. Zülhuleyfe. Mekke’ye Medine üzerinden gelenlerin mikatıdır. Medine’ye yaklaşık 10 km., Mekke’ye 450 km. mesafededir. Mekke’ye en uzak mikat budur. Hz. Peygamber Veda haccında, halen Abar-ı Ali denilen bu mikatta ihrama girmiştir.
2. Cuhfe. Mısır ve Suriye istikametinden gelenlerin mikatıdır. Mekke’ye yaklaşık 187 km. uzaklıktadır.
3. Zatüırk. lrak yönünden gelenlerin mikatıdır. Mekke’ye uzaklığı yaklaşık 94 kilometredir.
4. Karnülmenazil. Necid ve Küveyt yönünden gelenlerin mikatı olup, Mekke’ye yaklaşık 96 kilometredir.
5. Yelemlem. Yemen ve Hindistan tarafından gelenlerin mikatı olup, Mekke’ye yaklaşık 54 km. mesafededir. Mekke’ye en yakın mikat budur.
Süveyş yönünden Kızıldeniz yolu ile gelenler, Cuhfe yakınında Rabığ hizasında ihrama girerler. Hava yolu ile Cidde’ye gelenler ise, geldikleri istikametteki mikatın hizasını geçmeden, niyet ve telbiye yaparak ihrama girerler.
Klasik fıkıh kitaplarında Hil bölgesinden sayılan Cidde de, bazı çağdaş alimlere göre kara sınırı buradan başladığı için mikat sayılmış ve ihrama Cidde’de girmek caiz görülmüş ise de, bu görüş çoğunluk tarafından kabul görmemiştir. Bu takdirde Cidde Afak bölgesinde sayılacağından, hemen her gün çeşitli sebeplerle Cidde-Mekke arasında yolculuk yapanlar, Hanefi ve Malikilere göre, Harem bölgesine her girişte ihrama girme ve umre yapma gibi uygulanması çok zor bir durumla karşılaşacaklardır.
Uzaklardan gelenler (Afakýler), gerek hac gerek umre için, yolları üzerindeki bir mikatta ihrama girerler. Eğer yol üzerinde mikat yoksa, en son, kendilerine en yakın mikatın hizasını geçmeden ihrama girmelidirler. Mikattan önce ihrama girmek caiz, hatta Hanefiler’e göre, ihram hükümlerine uyabileceği konusunda kendine güvenenler için daha da faziletlidir. Diğer üç mezhepte ise ihrama mikat sınırında girmek sünnete uygun olduğu için daha faziletlidir.
Harem Bölgesine İhramsız Girmek Hanefi ve Malikiler’e göre, her ne maksatla olursa olsun doğrudan Harem bölgesine, mesela Mekke’ye gidecek olan Afakýler’in, mikat sınırını geçmeden ihrama girmeleri gerekir. Çünkü ihram, bu kutsal bölgeye saygı için vacip kılınmıştır. Bu konuda hac ve umre için gelenler ile ticaret, ziyaret veya tedavi gibi başka maksatlar için gelenler arasında fark yoktur. Bunlar, hac veya umre yaptıktan sonra ihramdan çıkarlar. Herhangi bir sebeple mikat sınırları dışında bulunan Hil ve Harem bölgeleri halkı da doğrudan Harem bölgesine mesela Mekke’ye girme konusunda aynı hükme tabidir.
Şafii mezhebinde ise, hac ve umre kastı olmadıkça uzaklardan gelenlerin (Afakı) Harem bölgesine ihramsız girmeleri vacip değil, müstehaptır.
Hil bölgesi halkı hac veya umre yapmayacakları zaman, Harem bölgesine ihramsız girip çıkabilirler. Harem bölgesinde bulunan kimseler ister Mekkeli isterse uzaklardan gelenlerden olsun, Hil bölgesine, -mesela Cidde’yegittiklerinde, Harem bölgesine ihramsız dönebilirler. Doğrudan Harem bölgesine gitme kastı olmaksızın Hil bölgesindeki herhangi bir yere mesela Cidde’ye gidecek olan Afakýler’in, mikat sınırını ihramlı geçmeleri gerekmez. Bunlar, daha sonra Harem bölgesine, mesela Mekke’ye gitmek isterlerse, Hil bölgesinde oturanların hükmüne tabi olurlar. Hac veya umre yapacaklarsa, Harem sınırını geçmeden ihrama girerler. Hac veya umre kastı yoksa Harem bölgesine ihramsız girerler ve isterlerse Kabe’yi ihramsız tavaf ederler.
Medine ziyaretini hacdan önce yapmak üzere mikat sınırını ihramsız geçenler, Cidde’ye indikten sonra herhangi bir sebeple önce Mekke’ye gitmek zorunda kalırlarsa, Cidde’de -Harem bölgesi sınırını geçmedenihrama girerler.
bb) İhramın Vacipleri
1. Mikat sınırını ihramsız geçmemek.
Uzaklardan gelip doğrudan Harem bölgesine gidecek olan Afakýler, mikat sınırını ihramsız geçerlerse ceza (dem) gerekir. Ancak, mikatı ihrama girmeden geçen kimse, henüz hac veya umre menasikinden herhangi birine, mesela kudüm veya umre tavafına başlamadan mikata dönüp orada ihrama girerse ceza düşer. Bu kişinin, ihramsız geçtiği mikat sınırı yerine; bulunduğu yere daha yakın bir mikata gidip orada ihrama girmesi mümkündür. Mikatı ihramsız geçtikten sonra, hac veya umre menasikinden birine başlanmışsa artık mikata dönülse bile ceza düşmez.
2. İhram yasaklarından sakınmak.
Aşağıda ayrıntıyla açıklanacağı üzere, ihrama giren kimsenin ihram süresince davranışlarını haccın anlam ve amacıyla da bütünlük sağlayacak şekilde kontrol altında tutması ve belirli yasaklara uyması gerekir.
cc) İhramın Sünnetleri
1. İhrama girmeden yani niyet ve telbiyeden önce müstehap olan şeyler:
1. Tırnakları kesmek, kasık ve koltuk altı kıllarını temizlemek, gerekiyorsa tıraş olmak.
2. Temizlik için gusletmek. Abdesti olanlar ve özel hallerini görmekte olan kadınlar için de gusül sünnettir. Gusül yapılamazsa abdest alınır. Abdest mümkün olmazsa teyemmüm yapılmaz. Çünkü bu abdest ve gusül, beden temizliği içindir. Ancak abdesti olmayanlar ihram namazı için teyemmüm yaparlar.
3. Niyet ve telbiye yapmadan önce vücuduna güzel kokular sürmek.
4. Erkeklerin izar ve rida denilen iki parçadan ibaret örtüye bürünmesi. İzar belden aşağıya sarılan, rida ise vücudun üst kısmını örten havludur. Bu örtülerin beyaz, yeni veya yıkanıp temizlenmiş olması müstehaptır.
2. İhram örtülerine büründükten sonra müstehap olan şeyler:
1. Kerahet vakti değilse iki rek‘at ihram namazı kılmak. Bu namazın ilk rek‘atında Kafirun suresi, ikinci rek‘atında da İhlas suresinin okunması, ayrıca niyet ve telbiyenin de bu namazdan sonra yapılması efdaldir.
2. İhramlı bulunulan süre içinde her fırsatta telbiye söylemek.
3. Hac için ihrama, hac ayları başladıktan sonra girmek.
dd) İhram Yasakları
İhrama giren kimselere, ihramdan çıkıncaya kadar yasak olan iş ve davranışlar vardır. Bunlara “ihram yasakları” denir. İhram yasakları ilgili olduğu alanlara göre şu şekilde gruplandırılabilir:
1. Vücutla İlgili Yasaklar
1. Saç veya sakal tıraşı olmak, bıyıkları kesmek.
2. Kasık ve koltuk altı kılları ile vücudun diğer yerlerindeki kılları tıraş
etmek, yolmak veya koparmak.
3. Tırnak kesmek.
4. Süslenme amacıyla saç, sakal ve bıyıkları yağlamak, boyamak, saçlara biryantin veya jöle sürmek, kadınlar oje ve ruj kullanmak. Vücuda veya ihram örtüsüne güzel koku sürmek; güzel kokulu sabun kullanmak.
2. Giyim ve Giyim Eşyası ile İlgili Yasaklar
Giyimle ilgili yasaklar sadece erkeklere yöneliktir. Kadınlar normal elbiselerini giyerler, sadece ihram süresince yüzlerini örtmezler.
1. Dikişli elbise ve iç çamaşırı türü giyim eşyası giymek. Normal şekilde giymeksizin, palto, pardesü gibi giyim eşyasını üzerine örtmek veya omuzuna almak yasak değildir. Bele kuşanılan kemerde, omuza asılan çantada, ayaklara giyilen üzeri ve topukları açık ayakkabı veya terlikte dikiş bulunabilir. Çünkü yasak olan dikiş değil; giyim eşyası olarak dikilmiş şeylerin giyilmesidir. Omuzlara örtülen ridanın uçlarını birbirine bağlamak veya iğne ile tutturmak ceza gerektirmez ise de mekruhtur.
2. Başı ve yüzü örtmek, takke ve benzeri şeyler giymek, başa sarık sarmak.
3. Eldiven, çorap ve topukları kapatan ayakkabı giymek.
Nalın gibi, mümkün olduğunca üzeri açık ayakkabı giymek müstehaptır. Üzeri açık ayakkabı giymek mümkün olduğu halde, sadece topukları açık ayakkabı giymek mekruhtur. Ayak bileğine bitişen ve topukları örten ayakkabı giymek ise yasaktır, ceza gerektirir.
3. Cinsel Konularla İlgili Yasaklar
1. Cinsel ilişki ve genellikle cinsel ilişkiye götüren öpme, oynaşma, şehvetle tutma gibi davranışlarda bulunmak.
2. Şehevi duyguları tahrik edici sözler söylemek.
4. Av Yasağı
Gerek Harem bölgesi içinde, gerek dışında eti ister yensin ister yenmesin her türlü kara avını avlamak, avcıya avını göstermek ve avlanmasına yardımcı olmak, av hayvanlarına zarar vermek yasaktır.
Yaratılışı itibariyle vahşi, ürkek ve insandan kaçan hayvanlara av hayvanı denir. Suda yaşasa bile, doğup üremesi karada olan hayvanlar kara hayvanı sayılır. Deniz hayvanlarının avlanması yasak olmadığı gibi tavuk ve koyun gibi evcil hayvanların kesilmesi de ihramlıya yasak değildir.
5. Harem Bölgesiyle İlgili Yasaklar
Mekke şehri ve etrafındaki Harem denilen bölgedeki av hayvanlarının avlanması, bitkilerin kesilmesi veya koparılması ister ihramlı, ister ihramsız, herkes için yasaktır.
6. Yapılması Günah Olan ve Başkalarına Zarar Veren Konulardaki Yasaklar
1. Füsuk: Taatten ayrılıp masiyet sayılan şeyleri yapmak.
2. Cidal: Başkalarıyla tartışmak, hakaret ve kavga etmek. Her zaman yasak olan bu tür davranışlardan, ihramlı iken daha çok sakınmak gerekir.
ee) İhramlıya Yasak Olmayan Şeyler
1. Yıkanmak, kokusuz sabun kullanmak.
2. İhram örtülerini değiştirmek ve yıkamak.
3. Dişleri fırçalamak, sürme çekmek.
4. Kırılan tırnağı ve zarar veren veya rahatsız eden kılı koparmak.
5. Diş çektirmek, kan aldırmak, iğne vurdurmak, yara üzerine sargı sarmak.
6. Silah taşımak, bilezik, yüzük ve kol saati takmak.
7. Kemer kullanmak, omuza çanta asmak.
8. Yüzü ve başı örtmeden, yorgan ve battaniye gibi bir örtü ile örtünmek.
9. Palto, ceket gibi giyim eşyasını giymeden omuzlarına almak.
10. Şemsiye kullanmak, gölgede oturmak.
11. Balık vb. su ürünlerini avlamak.
12. İhramsız kişi tarafından avlanan kara avının etinden yemek.
13. Yılan, akrep, fare, sinek, pire, kene gibi zararlý hayvan ve haþareler ile saldýrgan köpek, kurt ve kaplan gibi yırtıcı hayvanları öldürmek.
