Sa‘y sözlükte “koşmak, çaba göstermek” gibi anlamlara gelir. Hac ve umre ile ilgili bir terim olarak ise sa‘y, Kabe’nin doğu tarafında bulunan Safa ve Merve adlı iki tepe arasında, Safa’dan başlanıp Merve’de tamamlanmak üzere yedi defa gidip gelmeyi ifade eder. Safa’dan Merve’ye gidiş bir şavt ve Merve’den Safa’ya dönüş bir şavt olur. Sa‘yin yapıldığı Safa ile Merve arasındaki yaklaşık 350 metrelik mesafeye de “mes‘a” (sa‘y yeri) denir.
Buhari’deki bir rivayetten anlaşıldığına göre sa‘yin aslı, Hz. İsmail’in annesi Hacer’in su aramak maksadıyla bu iki tepe arasında koşmasına dayanmaktadır (Buhari, “Enbiya”, 9).
Sa‘y Hanefi mehebine göre hac ve umrenin vaciplerinden, diğer üç mezhebe göre ise haccın rükünlerindendir.
a) Sa‘yin Geçerli Olmasının Şartları
1. Sa‘yi, ihrama girdikten yani hac veya umre yahut her ikisi için niyet ve telbiye yaptıktan sonra yapmak. İhrama girmeden önce hac veya umre menasikinden hiçbiri yapılamaz.
Sa‘yin sahih olması için, ihrama girdikten sonra yapılması şart ise de ihramlı olarak yapılması şart değildir; belirli menasik tamamlanıp ihramdan çıktıktan sonra da yapılabilir. Nitekim hac için ihrama giren kimse, kurban bayramının ilk günü fecr-i sadıktan önce ihramdan çıkamayacağı için, Arafat vakfesinden önce hac sa‘yini yapmak isterse, ihramlı olarak yapar. Arafat dönüşü ziyaret tavafından sonra yaparsa, ihramsız olarak da yapabilir. Efdal ve sünnete uygun olan da budur. Umre sa‘yinin ihramlı olarak yapılması vaciptir. Umre tavafının dördüncü şavtından sonra tıraş olan kişi, ihramdan çıkmış olur. Bu kişinin ihramsız olarak yapacağı umre sa‘yi sahihtir, fakat sa‘yi tamamlamadan ihramdan çıkarak vacibi terkettiği için ceza (dem) gerekir.
2. Hac sa‘yini hac ayları başladıktan sonra yapmak. İhrama girme dışında, hacla ilgili menasikten hiçbiri, hac ayları girmeden yapılamaz.
3. Sa‘yi muteber bir tavaftan sonra yapmak. Sa‘y tek başına müstakil bir nüsük değildir. Ancak muteber bir tavaftan sonra, ona bağlı olarak yapılabilir. Muteber tavaf, hades-i ekberle yani cünüp, aybaşı veya lohusa olarak yapılmamış olan tavaftır.
4. Şavtların çoğunu yani en az dördünü yapmış olmak. Hanefi mezhebinde, sa‘yin yedi şavtından dördü rükün, üçü vaciptir. Diğer üç mezhepte bütün şavtlar rükündür.
5. Sa‘ye Safa’dan başlamak. Merve’den başlanırsa ilk şavt sahih olmaz.
b) Sa‘yin Vacipleri
1. Sa‘yi yürüyerek yapmak. Yürümekten aciz olan hasta, yaşlı ve sakatlar, arabaya binerler.
2. Yedi şavta tamamlamak (ilk dört şavt rükündür).
c) Sa‘yin Sünnetleri
1. Tavaf bitince, tavaf namazı kılmak dışında ara vermeden sa‘ye başlamak.
2. Sa‘y yapmaya gitmeden önce Hacerülesved’i istilam etmek.
3. Hadesten taharet, yani sa‘yi abdestli olarak yapmak. Tavaflarını temiz olarak yaptıktan sonra adet görmeye başlayan kadınların sa‘y yapmaları kerahetsiz olarak caizdir.
4. Necasetten taharet. Bedende, ihramda ve elbisede namaza engel pislik bulunmamak.
5. Her þavt baþýnda, Safa ve Merve’de yükseðe çýkýp, Kabe’ye yönelerek tekbir ve tehlil ile el açýp dua etmek.
6. Şavtları peş peşe -ara vermedenyapmak.
7. Erkekler yeşil ışıklı sütunlar arasında “hervele” yapmak ve diğer kısımlarda ise normal yürümek. Hervele, kısa adımlarla koşarak canlı ve çalımlı yürümektir. Kadınlar hervele yapmazlar.
8. Sa‘y esnasında tekbir, tehlil, zikir ve dua ile meşgul olmak.
9. Niyet etmek. Hanefiler’in de içinde olduğu fakihlerin çoğunluğuna göre sa‘yde niyet sünnet, Hanbeliler’e göre ise şarttır.
d) Sa‘yin Yapılışı
Tavaftan sonra, Hacerülesved istilam edilerek Safa tepesine çıkılır. Sa‘y yapmaya niyet edilip, tekbir, tehlil, zikir ve dua okunarak Merve’ye doğru yürünür. Yeşil ışıklı sütunlar arasında “hervele” yapılır. Bu sütunlar arasında her şavtta:
“Rabbim, günahlarımızı bağışla, bize acı, kusurlarımızı affet ve bize ikram et, bildiğin günahlarımızdan vazgeç; çünkü sen bizim bilmediklerimizi de biliyorsun. Şüphe yok ki sen en aziz ve en kerim olan Allah’sın” duası okunur. Merve’ye varınca yine Kabe’ye yönelinerek tekbir, tehlil söylenip dua edilir. Böylece sa‘yin ilk şavtı yapılmış olur. Aynı şekilde Safa’dan Merve’ye dört gidiş ve Merve’den Safa’ya üç dönüş olmak üzere yedi şavt bitince sa‘y tamamlanmış olur.
Sa‘y kendi başına -müstakilbir nüsük değildir. Mutlaka bir tavafa bağlı olarak yapılır. Tavaf namazından sonra ara vermeden yapılması sünnet ise de, tavaftan sonra hemen yapılmayıp bir süre sonra yapılması da caizdir.
Gerek hac, gerek umre için sadece birer sa‘y vardır. Sa‘yin nafilesi yoktur. Bu sebeple her tavaftan sonra sa‘y yapılmaz. Umre sa‘yinin umre tavafından sonra fakat ihramdan çıkmadan yapılması vaciptir. Hac sa‘yinin ziyaret tavafından sonra yapılması efdal ise de, kudüm tavafından veya Arafat’a çıkmadan herhangi nafile bir tavaftan sonra yapılması da caizdir. İfrad ve kıran haccı yapanlar, kudüm tavafından sonra hac sa‘yini yapmamışlarsa, Arafat’a çıkmadan önce diledikleri zaman, herhangi nafile bir tavafı müteakip hac sa‘yini yapabilirler. Temettu‘ haccı yapanlardan, Arafat’a çıkmadan önce hac sa‘yini yapmak isteyenler ise, terviye günü (veya daha önce) hac için ihrama girdikten sonra yapacakları nafile bir tavafı müteakip hac sa‘yini yapabilirler. Çünkü hac sa‘yi, hac için; umre sa‘yi de umre için ihrama girmeden önce yapılamaz.
