Tavaf, “bir şeyin etrafında dolaşmak, dönmek” gibi anlamlara gelir. Terim olarak ise tavaf, Hacerülesved’in bulunduğu köşeden veya hizasından başlayıp, Kabe’nin etrafında yedi defa dönmektir. Her bir devire “şavt” denir. Yedi şavt bir tavaf olur. Ziyaret tavafı farz olup haccın iki rüknünden biridir. “İfada tavafı” da denilen bu tavaf yapılmadıkça hac tamam olmaz. Ancak, Arafat vakfesini yaptıktan sonra vefat eden kişi haccının tamamlanmasını vasiyet etmişse, bir “bedene” (sığır veya deve kurbanı) kesilmekle haccı tamamlanır.
a) Tavafın Sahih Olmasının Şartları
1. Tavafın Vaktinde Yapılması
Tavafın hangi vakitten itibaren yapılacağı yani başlangıç vakti önemlidir. Son vakti için bir sınır yoktur, ömrün sonuna kadar herhangi bir vakitte yapılması yeterlidir.
Hanefi ve Malikiler’e göre ziyaret tavafının vakti bayramın ilk günü fecr-i sadıktan itibaren başlar. Şafii ve Hanbeliler’e göre ise ziyaret tavafının vakti, arefe günü gece yarısından itibaren başlar. Ziyaret tavafı ilk vaktinden sonra her zaman yapılabilirse de Ebu Hanife’ye göre bu tavafın kurban kesme günlerinde, yani bayramın üçüncü günü güneş batıncaya kadar; Malikiler’e göre ise zilhiccenin sonuna kadar yapılması vaciptir. Mazeretsiz olarak daha sonraya bırakılırsa ceza (dem) gerekir.
Şafii ve Hanbeliler ile Ebu Yusuf ve İmam Muhammed’e göre ise, ziyaret tavafının bayramın ilk üç gününde yapılması vacip değil, sünnettir. Mazeretsiz olarak daha sonra yapılması mekruh ise de ceza gerekmez.
Tavafın, bayramın ilk günü yapılması ise daha faziletlidir.
2. Niyet
Niyet, yapılmak istenen bir şeyin bilinmesi ve kalben belirlenmesidir. Ayrıca dille söylenmesi müstehaptır. Tavaf niyeti olmaksızın Kabe’nin etrafında dolaşmak tavaf sayılmaz. Ancak niyette tavafın türünü yani bu yapılan tavafın kudüm tavafı mı, ziyaret tavafı mı yoksa umre tavafı mı olduğunu tayin etmek gerekmez; mutlak tavafa niyet yeterlidir.
3. Tavafın Mescid-i Haram’ın İçinde, Kabe’nin Etrafında Yapılması
Kabe’nin etrafında tavaf yapılan yere “metaf” (tavaf alanı) denir. Tavaf sadece burada yapılmaz. Mescid-i Haram’ın içinde olmak şartıyla, daha geniş devir yapılarak metafın dışından, hatta mescidin üst katlarından Kabe’nin çevresi dolaşılabilir. Fakat Harem-i şerif’in dışından dolaşmak tavaf sayılmaz. Çünkü bu, Kabe’yi değil, mescidi tavaf olur.
4. Şavtların Çoğunu Yapmış Olmak
Hanefiler’e göre, şavtların çoğunu yani en az dördünü yapmış olmak tavafın geçerlilik şartı olup son üç şavt yapılmayacak olursa, tavaf sahih olur, fakat farz ve vacip tavaflarda eksik kalan her şavt için ceza gerekir. Diğer üç mezhepte ise, yedi şavtın hepsi rükün olup bütün şavtlar yapılmadığı takdirde tavaf sahih olmaz.
b) Tavafın Vacipleri
1. Abdestli olmak. Tavaf esnasında abdest bozulursa, abdest alındıktan sonra eksik kalan şavtlar tamamlanabilir.
2. Setr-i avret, yani avret sayılan yerlerin örtülü olması. Setr-i avret, her zaman farzdır. Tavafta vacip olmasının anlamı, ihlalinden dolayı ceza gerekmesidir. Avret sayılan uzuvların dörtte biri veya daha çoğu açılırsa ceza gerekir; daha azında ceza gerekmez.
3. Teyamün, yani Kabe’yi sol tarafına alıp kendisi Kabe’nin sağında olacak şekilde yürümek.
4. Tavafa Hacerülesved veya hizasından başlamak.
5. Tavafı, hatimin dışından dolaşarak yapmak. Çünkü hatim denilen kısım Kabe’den sayılır. Hatimin dışından dolaşmadan yapılan şavtlar iade edilmediği veya hiç değilse eksik kalan kısım hatimin çevresi dolaşılarak ikmal edilmediği takdirde ceza gerekir.
6. Farz ve vacip tavafları yedi şavta tamamlamak.
7. Gücü yetenler tavafı yürüyerek yapmak. Yaşlılık, hastalık veya sakatlık sebebiyle yürüyerek tavaf edemeyenler arabaya veya tahtırevana binerek tavaf ederler.
8. Tavaf namazı kılmak. İster farz, ister vacip, isterse nafile olsun, her tavaftan sonra iki rek‘at tavaf namazı kılmak vaciptir. Kerahet vakti değilse, tavafın hemen peşinden hiç ara vermeden bu namazı kılmak müstehaptır. Daha sonra kılınsa da eda edilmiş olur. Çünkü bu namaz, haccın veya tavafın vaciplerinden değil, vitir namazı gibi müstakil bir vaciptir. Bu sebeple terki hac cinayeti sayılmaz ve bir ceza gerekmez.
Arada tavaf namazını kılmadan peş peşe tavaf yapmak ise mekruhtur.
Tavaf namazını “makam-ı İbrahim”in arkasında kılmak müstehaptır. Orada yer bulunmazsa, mescidin içinde uygun olan başka bir yerde kılınır. Harem bölgesi dışında kılmak ise mekruhtur. İhram namazında olduğu gibi, bu namazın da ilk rek‘atında Kafirun, ikinci rek‘atında İhlas surelerinin okunması müstehaptır. Tavaf için kerahet vakti yoktur. Ancak, Hanefiler’e göre, tavaf namazı farz ve vacip namazların kılınması mekruh olan üç vakit dışında, sabah ve ikindi namazlarının farzları eda edildikten sonra da kılınmaz. Şafii mezhebinde ise kerahet vaktinde tamamlanan tavafla ilgili tavaf namazı o anda kılınabilir.
Yukarıda sayılanlardan ilk altısı sadece Hanefiler’e göre vaciptir. Diğer üç mezhepte bunlar tavafın sıhhat şartı olduğundan, herhangi birinin eksik kalması halinde tavaf sahih olmaz ve iade edilmesi gerekir. Son ikisi yani tavaf namazı ve tavafın yürüyerek yapılması, Hanefi ve Malikiler’e göre vacip, Şafii ve Hanbeliler’e göre ise sünnettir.
Tavafın vaciplerinden biri mazeretsiz terkedilirse ceza gerekir, fakat tavaf sahih olur. Tavaf yeniden yapılırsa ceza düşer.
c) Tavafın Sünnetleri
1. Necasetten taharet. Bedende, ihramda veya elbisede namaza engel pislik bulunmaması.
2. Tavafa başlarken, Hacerülesved’e veya hizasına, Rüknülyemani yönünden gelmek.
3. Tavafa başlarken ve her şavtın sonunda Hacerülesved’i istilam etmek.
İstilam, Hacerülesved’i selamlamak demektir. İstilam için Hacerülesved’e dönülüp namaza durur gibi eller kulaklar hizasına kaldırılıp “Bismillahi Allahüekber” denilerek üzerine konur ve eller arasından Hacerülesved öpülür. İzdiham sebebiyle Hacerülesved’e yaklaşılamadığı durumlarda, başkalarına rahatsızlık vermemek için uzaktan avuçların içi Kabe’ye çevrilerek eller kulaklar hizasına kadar kaldırılıp “Bismillahi Allahüekber” denilerek, karşıdan işaretle selamlanır ve sağ elin içi öpülür. Hacerülesved uzaktan istilam edilirken karşısında durulup beklenmez, yürümeye devam edilir.
Tavafın her şaftında Rüknülyemani’nin de istilam edilmesi müstehaptır.
4. Ardından sa‘y yapılacak tavafların ilk üç şavtında erkeklerin remel yapması. Remel, tavafta kısa adımlarla koşarak ve omuzları silkerek çalımlı ve çabuk yürümektir. Remel sadece sonunda sa‘y yapılacak tavaflarda yapılır. Kadınlar remel yapmazlar.
5. Remel yapılması gereken tavaflarda erkeklerin ıztıba‘ yapması.
lztıba‘, ridanın yani ihramın vücudun belden yukarısını örten parçasının bir ucunu sağ kolun altından geçirip, sol omuz üzerine atarak sağ kolu ve omuzu ridanın dışında bırakmaktır. Remel yapılması gereken tavafların bütün şavtlarında ıztıba‘ sünnettir. Tavaf bitince omuz örtülür, tavaf namazı omuz örtülmüş olarak kılınır. Remel yapılan tavaflar dışında, başka zamanlarda ıztıba‘ mekruhtur.
6. Muvalat yani tavafın bütün şavtlarını ara vermeden peş peşe yapmak.
Tavaf esnasında farz namaz için ikamet yapılması veya abdestin bozulması gibi, tavafa devam etmeyi engelleyen bir durum ortaya çıkarsa, tavaf olduğu yerde bırakılır, kalan kısmı sonra tamamlanır.
7. Erkeklerin mümkün olduğu kadar Kabe’ye yakın; kadınların ise erkekler arasına karışıp sıkışmayacak bir uzaklıktan tavaf etmeleri.
Tavafın sünnetlerinin mazeretsiz terki mekruhtur. Sünnetlerin terkedilmesi durumunda maddi bir ceza gerekmez.
d) Tavafın Yapılışı
Hangi tavaf yapılacaksa ona niyet edilerek, Rüknülyemani cihetinden Hacerülesved hizasına gelinir. Tekbir ve tehlil getirilerek Hacerülesved öpüldükten veya karşıdan selamlandıktan (istilam) sonra, dua okuyarak tavafa başlanır.
Hatimin dışından dolaşılarak ve her şavtta hizalarına gelindikçe Rüknülyemani ve Hacerülesved istilam edilerek yedi şavt tamamlanır. Rüknülıraký ve Rüknüşşami’de istilam yoktur. Tavaf tamamlanınca mümkünse makam-ı İbrahim’in arkasında, orada yer yoksa uygun bir yerde tavaf namazı kılınıp dua edilir.
e) Tavaf Çeşitleri
Ziyaret tavafından başka, hacla ilgili olan ve olmayan farz, vacip, sünnet ve nafile başka tavaflar da vardır. Ancak hepsinin sıhhat şartları, vacipleri, sünnetleri ve yapılış şekli aynıdır.
Hacla ilgili olarak “kudüm tavafı”, “ziyaret tavafı” ve “veda tavafı” olmak üzere üç tavaf vardır. Umrede yapılan tavafa ise umre tavafı denir. Bunlar ilgili yerlerde açıklanmıştır. Hac ve umre ile ilgili olmayan diğer tavaflar ise şunlardır:
1. Nezir Tavafı. Tavaf etmeyi adayan kişinin, nezrini yerine getirmesi vaciptir. Bunun için zaman belirlenmişse, belirlenen zamanda, zaman tayini yapılmamışsa uygun bir zamanda adanmış olan tavaf yerine getirilir.
2. Tahiyyetü’l-mescid Tavafı. Bir mescide girildiğinde kılınması sünnet olan tahiyyetü’l-mescid yerine, Mescid-i Haram’a her girildiğinde hürmeten ve mescidi selamlamak için bir tavaf yapmak müstehaptır. Buna selamlama tavafı anlamında tahiyyetü’l-mescid tavafı denir. Hac veya umre gereği yapılacak olan tavaf bunun yerini tutar.
3. Tatavvu Tavafı. Mekke’de bulunulan süre içinde hac ve umre ile ilgili olarak yapılan tavaflar dışında, fırsat buldukça yapılan nafile tavaflardır. Diğer ibadetler gibi, başlanılmış olan nafile bir tafavın bitirilmesi de vacip olur. Uzak yerlerden gelmiş olan kimselerin nafile tavaf yapmaları, Mescid-i Haram’da nafile namaz kılmalarından efdaldir. Hac mevsimi dışında Mekkeliler için de hüküm aynıdır.
