Fıtır sadakasının dinen gerekmesinin (vücub) sebebi, ilgili hadislere dayanılarak “sağ olma” (sağ olarak ramazan bayramına kavuşmuş olma) şeklinde belirlenmiştir. Bu yüzden, fıtır sadakası, fıkıh eserlerinde “baş”a izafe edilerek “zekatü’r-re’s” (baş zekatı) şeklinde anılmıştır. Bir başka anlatımla, fıtır sadakası yükümlülüğü, yüce Allah’ın kişiye (ve velayeti altındakilere) canını bağışlamış olmasına karşılık bir şükran davranışı olmak üzere konmuş bir hükümdür. Bu sebeple fıtır sadakası Türkçe’de “can, baş sadakası” diye de anılır. Ayrıca bu ibadet o yılın oruç farizasını eda edebilen müslüman bakımından, bunu nasip etmesinden ötürü ulu yaratanına şükürde bulunma anlamı da taşır. Nitekim Şafiiler ramazan orucunu fitrenin ikinci bir vücub sebebi saymışlardır. Ancak fıtır sadakasının vacip olması için ramazan orucunu tutmuş olmak şart değildir.
Vücub şartı, sebebi meydana gelmiş olan hükümle yükümlü sayılmak için aranan şartları ifade eder. Yukarıda belirtildiği üzere (ramazan bayramı vaktinde) sağ olarak bulunma fıtır sadakasının vücub sebebidir. Ancak sebebin bulunması, söz gelimi kendi ihtiyaçlarını dahi karşılayamayan fakir bir müslümanın belirtilen vakte sağ olarak kavuşması onun fıtır sadakası yükümlüsü olduğunu göstermez. Yükümlü sayılmak için bazı şartların bulunması gerekir ki, bunlar fıtır sadakasının vücub şartlarıdır.
Fıtır sadakası ile ilgili hadisler, genel olarak bütün müslüman fertler için fıtır sadakası ödenmesi gereğini belirtmektedir. Bununla birlikte, bir kimsenin ister kendisi ister kendi dışındaki kişiler bakımından fıtır sadakası yükümlüsü sayılması için bulunması gereken şartlar ve bu şartların kapsamı ile ilgili olarak mezhepler arasında ictihad farklılıkları vardır.
1. Müslüman Olmak. Fıtır sadakasının vacip sayılması için yükümlünün müslüman olması gerektiği hususunda İslam bilginleri fikir birliği içindedirler. Ancak, Şafii mezhebinde sahih kabul edilen bir görüşe göre, gayri müslim bir kimsenin bakmakla yükümlü olduğu müslüman yakınının fitresini ödemesi gerekir. Öte yandan Hanefi bilginlere göre bir müslüman, gayri müslim olan kölesinin fitresini vermekle de yükümlüdür.
2. Mal Varlığı. Hanefiler’e göre fıtır sadakası yükümlüsü sayılmak için kişinin varlıklı olması gerekir. Varlıklı olma ölçüsü, zekatta olduğu gibi nisab miktarına, mesela -bu iki meblağ kıymetçe eşit olduğunda20 miskal altın veya 200 dirhem gümüş kıymetine denk mala sahip olmaktır. Yine zekatta olduğu gibi temel ihtiyaçlar (havaic-i asliyye) bu miktarın dışındadır. Ancak zekattan farklı olarak, fıtır sadakasının vücubu için sahip olunan malın “artıcı” özellikte olması ve üzerinden bir yıl geçmiş bulunması gerekmez.
Bir başka anlatımla, Hanefiler’e göre meskeni, ev eşyası, elbiseleri, bineği, silahı ve ailesinin bir yıllık geçim masrafları ile borçları dışında artıcı nitelikte olsun olmasın 20 miskal altın değerinde malı olan kimse -bu mala sahip olduktan sonra bir yıl geçmiş olma şartı da aranmaksızın fıtır sadakası ile yükümlüdür.
Maliki, Şafii ve Hanbeli mezheplerine göre ise, fıtır sadakasının vücubu için zenginlik ölçüsü olan nisaba malik olmak şart olmayıp, zengin fakir her müslüman fitre ile yükümlüdür. Ancak bu bilginlere göre fıtır sadakası yükümlülüğü için kişinin, temel ihtiyaçlarının yanı sıra bayram günü ve gecesine yetecek kadar azığa sahip olması şarttır. Malikiler’e göre, ödeyebilme umudu varsa, kişi borç alarak fitre vecibesini yerine getirmelidir.
Fıtır sadakası ile yükümlü olan kimse sahip olduğu malı kaybetse veya bu mal nisabın altına düşse de fitre yükümlülüğü sona ermez. Fakat fitre borcu olan bir mükellef ölürse -Hanefiler’e göre bu borç terekesinden ayrılıp ödenmez; ancak mirasçıları kendiliklerinden öderlerse bu iyi olur. Fakihlerin çoğunluğuna göre ise terekeden fitre borcu ödenmelidir.
Klasik kaynaklarda fıtır sadakasıyla mükellefiyet için hürriyet şartından söz edilir ve kölelerin fıtır sadakasıyla mükellef olmadıkları belirtilir. Bunun da sebebi, o dönemlerde bütün toplumlarda yaygın olarak bulunan kölelerin, yine mevcut telakkiler sebebiyle mülkiyet hakkının bulunmayışıdır. Bunun için de kölelerin fitrelerinin sahipleri tarafından verilmesi gerektiği belirtilmiştir.
3. Ehliyet. Fakihlerin büyük çoğunluğuna göre, fıtır sadakasının mali yükümlülük yönü ağır bastığı için, yükümlünün akıl ve baliğ olması şart değildir. Konuya bu açıdan bakan üç mezhep imamının yanı sıra Hanefi imamlardan Ebu Hanife ve Ebu Yusuf’a göre, mal varlığına ilişkin şartı taşıyan küçüğün ve akıl hastasının malından da fıtır sadakası verilmesi gerekir.
Fıtır sadakasında ibadet yönünü üstün kabul eden İmam Muhammed ve
Züfer’e göre ise böyle kişilerin malından fıtır sadakası verilmesi gerekmez.
4. Velayet ve Bakmakla Yükümlülük. Kişinin kendi dışındaki kimselerin fıtır sadakası ile yükümlü sayılması için, bunların kendi velayeti altında olan ve bakmakla mükellef bulunduğu kimselerden olmaları gerekir. Buna göre:
Gerekli mal varlığına sahip bulunan bir müslüman, velayeti altında bulunan ve mal varlığı fıtır sadakası ödemeye elverişli olmayan küçüklerin, akıl hastalarının ve akıl zayıflarının (ma‘tuh) fıtır sadakasını ödemekle yükümlüdür. Dört mezhebe göre, mükellefin buluğ çağına gelmemiş çocukları ile akıl hastalığı veya zayıflığı sebebiyle velayeti altında bulunan büyük çocukları ve diğer yakınları bu kapsamdadır.
Bunların dışındaki kimselere gelince:
Hanefiler’e göre, vefat eden oğulun çocukları ve -müslüman olsun gayri müslim olsunticaret amacıyla alınmış olmayıp hizmet amacıyla bulundurulan köleler için fitre ödenmesi gerekir. Buna karşılık kişinin, bakımını üstlendiği kişiler de olsa, ana babası, büyük çocukları, karısı, kardeşleri ve diğer yakınları için fitre ödemesi gerekmez. Fakat vekaletleri olmadığı halde bunlar için ödeme yapsa geçerli olur.
Hanefiler dışındaki bilginlere göre ise, kendisine fitre vacip olan kişiningücü varsamüslüman ve bakmakla yükümlü olduğu (ana baba gibi) akrabası, karısı ve köleleri için de fitre vermesi gerekir. Ebu Hanife’ye göre, evli kadınlar fitrelerini kendileri öderler. Maliki mezhebinde, babanın kız çocuğu ile ilgili fitre yükümlülüğü kızın koca evine intikali zamanına kadar devam eder.
5. Vakit. Hanefiler’e göre fıtır sadakası ramazan bayramının 1. günü fecrin doğuşu ile (tan yeri ağarınca) vacip olur. Çünkü fitre bayrama izafe edilmiş, ona ait kılınmıştır. Böylece oruç tutmanın haram olduğu bir günde, fitre ile fakir müslümanların sevindirilerek bayrama iştirakleri amaçlanmıştır.
Şafii, Maliki ve Hanbeli mezheplerine göre ise fitre ramazanın son günü güneşin batması ile vacip olur.
Bu durumda Hanefiler’e göre bayram gecesi müslüman olan kişinin, veya o gece doğan çocuğun fitresinin verilmesi gerekir. Fakihlerin çoğunluğuna göre ise bu kişiler fitre ile mükellef değillerdir. Hanefiler’e göre ramazan bayramının ilk günü fecrin doğumundan önce vefat eden veya fecirden sonra doğan çocuk için fitre vacip olmaz. Fakihlerin çoğunluğuna göre bu iki durumda da kişilere fitre yükümlülüğü doğar.
