III. İSLAM’IN BELLİ BAŞLI AHLAK PROBLEMLERİNE BAKIŞI
A) Ahlaki Özgürlük
Özgürlük ahlak düşüncesinin en temel problemi sayılabilir. Çünkü ahlak insana iyiliği yapma kötülüğü terketme yönünde ödevler yükler ve bunlardan sorumlu tutar. Bunun gerçekleşebilmesi için insanın hem iyiliği isteme (irade) veya seçme (ihtiyar) özgürlüğüne hem de yapma özgürlüğüne ya da imkanına (istitaat) sahip olması gerekir.
Pratikte hiçbir insan, kendisinin temelde bu özgürlüklerden yoksun olduğunu düşünmez; hatta bu özgürlükleri doğuştan getirdiği bir hak olarak görür ve bunların elinden alınmasına kesinlikle karşı çıkar. Bununla birlikte gerek düşünce tarihinde gerekse çeşitli dinlerin teolojilerinde insanın tabiat kanunları veya Tanrı’nın iradesi karşısında özgür olup olmadığı, insanlık tarihinin en eski ve en şiddetli tartışma konuları arasında yer almıştır. Nitekim İslam dünyasında ilk ihtilaf konusu olarak bilinen kader sorunu da esas itibariyle insanın özgür olup olmadığı ve bu özgürlüğün sınırının ne olduğu sorunudur.
Kader ve dolayısıyla insanın özgürlüğü meselesi daha İslam’ın ilk zamanlarında müslümanların dikkatini çekmişti. Çünkü İslam dini, bir yandan bütün varlıkların var olmasını, bütün olayların vukuunu, dolayısıyla insanların her türlü fiillerini, bu arada, “iradi” denilen davranışlarını Allah’ın ilim, irade ve kudretine bağlıyor ve bunları yaratanın Allah olduğunu; diğer yandan insanlara dini, hukuki ve ahlaki görev yükleyerek bunlardan sorumlu olduklarını bildiriyordu. Bu sebeple, daha Asr-ı saadet’te konuyla ilgili sorular sorulmaya başlamıştı. Fakat İslam Peygamber’i, konunun akli münakaşaya elverişli olmadığını müslümanlara münasip bir dille ifade ederek onları tartışmaya girmekten menetti. Kur’an-ı Kerim’de de kader-insan iradesi meselesini de içine alan “müteşabih ayetler” hakkında tartışmanın uygun olmadığına işaret edilmişti.
Ne var ki, Asr-ı saadet’ten sonra konu ile ilgili tartışmalar yeniden başladı. Bu tartışmalar zamanla Cebriyye, Mu‘tezile ve Ehl-i sünnet (Eş‘ariyye ve Matüridiyye) diye anılan başlıca üç görüş ve mezhebin doğmasına yol açtı. Bunlardan Cebriyye, insanın, Allah’ın kudret ve iradesi karşısında tam bir cebir altında bulunduğunu ve asla özgür olmadığını savunurken Mu’tezile kulların, kendi fiillerinin meydana getiricisi, yapıcısı ve yaratıcısı olduklarını, çünkü insanın irade sahibi hür bir varlık olduğunu ileri sürüyor; Resulullah ile sahabe-i kiramın akaid sahasında tuttukları yolu izleyenler manasına gelen “Ehl-i sünnet ve’l-cemaat” önderleri ise hem Allah’ın kaza-kaderi ile külli iradesini, hem de kulun sınırlı iradesini (irade-i cüz’iyye) ispat etmeye çalışmak suretiyle ihtiyatlı bir yol izliyordu.
Netice itibariyle, Gazzali’nin de belirttiği gibi “Ehl-i sünnet mezhebi, Cebriyye ile Kaderiyye (kaderi inkar edenler) arasında orta bir yol tuttu: Onlar, ne insanlarda (sonradan “cüz’i irade” denecek olan) ihtiyarı büsbütün yok saymışlar, ne de Allah’ın kaza ve kaderini inkar etmişlerdir. Aksine, kulların fiillerinin bir yönden kullardan, bir yönden de Allah’tan olduğunu, fiillerin ortaya çıkışında kulun seçme imkanının bulunduğunu ifade etmişlerdir.”
Gazzali, bu genel prensibi kabul etmekle birlikte, tasavvufi bir üslupla irade hürriyetinin ispat edilemez olduğunu da ifade etmektedir (geniş bilgi için bk. Mustafa Çağrıcı, Anahatlarıyla İslam Ahlakı, s. 96-106).
Yukarıda işaret edilen teorik tartışmalar ne yönde gelişirse gelişsin, İslam inancı bakımından gerçek olan şudur ki; zatı, sıfatları ve fiilleri ile mutlak ve ortaksız olan Allah, sınırsız ilmi, iradesi ve kudreti ile bütün alemin ve bu arada insanın her türlü faaliyetlerinin halik ve malikidir. Kur’an-ı Kerim’in bu inancı telkin eden ayetleri, selim akla ve mümin kalbe, ilahi kudretin azameti karşısındaki küçüklüğünü, sınırlılığını ve aczini hissettirir. Böylece insan, bu üstün irade ve kudret karşısında kulluğunun şuuruna varır; O’nun himayesine ve hidayetine muhtaç olduğunu hisseder.
Öte yandan insan, kendisine baktığında, akıl sahibi bir varlık olarak, bazı davranış biçimleri arasında değer farklılığı gördüğünü ve bunlardan birini veya ötekini seçip yapmak imkanına sahip olduğunu düşünür; bu yönüyle –Allah’ın lutuf ve ihsanı sayesinde– yeryüzündeki başka varlıklardan farklı olduğunun şuuruna varır ki, bu şuur da külli ve ilahi kanunun bir parçasıdır. Kur’an-ı Kerim’e bu açıdan bakıldığında, insanı bazı faaliyetlerinde hür iradeli kabul eden, bu sebeple ona vazifeler yükleyen ve sorumlu addeden ayetler görülür.
Böylece, ahlakta özgürlük problemi akıl ve bilgi planında çözülmeye çalışıldığı sürece çıkmazlarla karşılaşılmıştır. Hal böyle olunca, irade hürriyetini, bir bilgi ve akıl konusu değil, iman konusu olarak ele almak gerekecektir. Bu yüzden İslam Peygamber’i, kaza ve kader konusunun münakaşa edilmesine rıza göstermemiştir. Çünkü, bir yönüyle de insanın irade hürriyetini ilgilendiren bu konunun münakaşası, teoride hiçbir kesin sonuca götürmeyeceği gibi, dini inanç ve ahlaki hayat bakımından sakıncalar doğurabilecekti ve öyle olduğu da görülmüştür.
