I. TANIMLAR ve GENEL BİLGİLER
A) Ahlakın Tarifi ve Mahiyeti
Ahlak terimi için İslam ahlakçılarınca yapılan tanımlar içinde en beğenileni ve en yaygın olanı İmam Gazzali’ye (ö. 505/1111) ait olanıdır. Gazzali’den önce, biraz daha eksik olarak İbn Sina (ö. 428/1037) ve İbn Miskeveyh (ö. 421/1030) gibi İslam filozoflarında da görülen, fakat Gazzali tarafından geliştirilmiş ve ikmal edilmiş olan bu tanım şöyledir:
“Ahlak, insan nefsinde yerleşen öyle bir melekedir ki (heyet) fiiller, hiçbir fikri zorlama olmaksızın, düşünüp taşınmadan bu meleke sayesinde kolaylıkla ve rahatlıkla ortaya çıkar.”
Bu tanımın tahlili, bizi ahlakın mahiyeti hakkında aşağıdaki sonuçlara götürmektedir:
1. Ahlak, insanın işlediği fiil ve davranışlardan, yaygın ifadesiyle “amel”den ziyade, bu davranışların kaynağı ve amili olan, onları meydana getiren manevi kabiliyetler veya yatkınlıklar kompleksini (Gazzali’nin tabiri ile heyet) ifade eder. Buna göre ahlaki fiiller, ahlakın kendisi olmayıp onun bir sonucu ve dışa yansımasıdır. Bu nokta, özellikle ahlak eğitimi bakımından önemlidir.
Diğer önemli bir nokta da şudur: Bir insanın yapmış olduğu herhangi bir işin dış değerine bakarak onun ahlakının iyi veya kötü olduğu hakkında verilecek hüküm her zaman isabetli olmayabilir. Çünkü sonucu ne olursa olsun, Hz. Peygamber’in de belirttiği gibi, “Ameller niyetlere göredir” (Buhari, “Bed’ü’l-vahy”, 1). Şu halde ahlak konusunda insanları yargılamak oldukça zordur. Bu yüzden Kur’an-ı Kerim’de, “Size selam veren kimseye ‘Sen müslüman değilsin’ demeyin” (en-Nisa 4/96) buyurulmuştur.
2. Ahlak, sadece iyi huylar ve kabiliyetler manasına gelmez. Kelimenin asıl manası ile iyi ve kötü huyların hepsine birden ahlak denir. Buna göre ahlaksız insan yoktur, iyi veya kötü ahlaklı insan vardır. İslami kaynaklarda iyi huylara ahlak-ı hamide, ahlak-ı hasene, kötü huylara ise ahlak-ı zemime, ahlak-ı seyyie gibi adlar verilmiştir.
3. Ahlak, insanda gelip geçici bir hal olmayıp onun manevi yapısında yerleşen, bir meleke halini alan yatkınlık ve kabiliyetler bütünüdür. Ahlakın bu özelliği sebebiyledir ki İslam ahlakçıları -dilimizdeki güzel ifadesi ilekırk yılda bir iyilik yapmanın ahlaklılık alameti olmadığını ısrarla belirtmişlerdir. Hz. Peygamber’in, “Amellerin en hayırlısı, az da olsa devamlı olanıdır” (Buhari, “Libas”, 43) manasındaki hadisi bu anlayışın veciz bir ifadesidir.
4. Ahlak insanı düşünüp taşınmaya, herhangi bir baskı ve zorlamaya gerek kalmaksızın, görevi olduğuna inandığı işleri rahatlıkla ve memnuniyetle yapmaya sevkeder. Böyle bir ahlak formasyonuna sahip olmayan insanların nadiren yaptıkları iyi işler, ahlaki bir temele dayanmaktan ziyade, olsa olsa riya, korku, menfaat temini gibi ahlakın onaylamadığı ve “rezilet” (erdemsizlik) saydığı başka sebep ve maksatlarla alakalıdır.
5. Ahlaklı olabilmek için görevleri rahatlıkla ve memnuniyetle yerine getirme zorunluluğu, ahlakın gelişip güçlenmesinde alışkanlıkların ihmal edilemez bir önem taşıdığını göstermektedir. Bundan dolayı İslam ahlakçıları ahlaki eğitime büyük önem vermişlerdir. Çünkü alışkanlıklar ancak eğitimle kazanılır. Burada “eğitim”den maksat, ahlakın nazari bilgilerini tahsil etmek yanında, kişinin çocukluktan itibaren iyi örneklerle yaşaması, iyilik yapmaya alıştırılması, bencil ve gayri meşru arzu ve ihtiraslarına karşı koymak suretiyle kendi kendini eğitmesi, nefsini ıslah etmesidir. Bu ise bir irade eğitimidir.
